Την Κυριακή 20 Νοεμβρίου 2016 πραγματοποιήθηκε από το «Λύκειον των Ελληνίδων» (Παράρτημα Ραφήνας) Ημερίδα & Σεμινάριο Χορού με θέμα: «ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΟΙ – ΠΟΙΜΕΝΕΣ – ΣΚΗΝΙΤΕΣ».
Ο Δήμαρχος Πεντέλης και Πρόεδρος Σαρακατσαναίων Πεντελικού Βουνού Δημήτρης Στεργίου Καψάλης, εισηγητής του Σεμιναρίου, ως αυτόχθονας Σαρακατσάνος μίλησε για τους ανυπότακτους «Μαύρους Φυγάδες» της Πεντέλης και την ιστορία τους μέσα στο χρόνο.
Η ΟΜΙΛΙΑ ΤΟΥ ΔΗΜΑΡΧΟΥ ΠΕΝΤΕΛΗΣ,
ΔΗΜΗΤΡΗ ΣΤΕΡΓΙΟΥ- ΚΑΨΑΛΗ
«Σαρακατσάνοι Αυτόχθονες Κάτοικοι του Πεντελικού»
“Οι Σαρακατσάνοι είναι ελληνική νομαδική φυλή που βρίσκεται διασκορπισμένη σε ολόκληρη την ηπειρωτική Ελλάδα.
Προέλευση ονόματος
Το όνομα Σαρακατσάνος (τουρκικής προέλευσης) είναι σύνθετη λέξη αποτελούμενη από το kara (καρά) που σημαίνει «μαύρος, μαυροντυμένος» και το kacan (κατσάν) που σημαίνει «φυγάς, ανυπότακτος». Ο λόγος για την ονομασία αυτή είναι ότι οι Σαρακατσάνοι μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης φορούσαν μαύρη ενδυμασία ως ένδειξη πένθους. Επίσης κατέφυγαν στα βουνά ώστε να μην υποταχθούν στον κατακτητή και να τον πολεμούν από εκεί. Έτσι οι Τούρκοι τους προσέδωσαν την ονομασία Καρακατσάν, δηλαδή «μαύρος φυγάς». Οι ίδιοι οι Σαρακατσάνοι άρχισαν να χρησιμοποιούν αυτό το όνομα μετά το 1812, το οποίο είναι σχετικά νέο, προσδιορίζοντας έναν λαό που προϋπήρχε του ονόματος. Έλκει τις ρίζες της από τα ομηρικά χρόνια που ο Όμηρος μνημονεύει τα χαρακτηριστικά ύπαρξης μιας τέτοιας φυλής βοσκών. Επιπλέον λέξεις ομηρικές όπως «λάρωσαν» και «σκάρισαν» μνημονεύονται και από τον Όμηρο.
Κοιτίδα Κοιτίδα των Σαρακατσάνων θεωρείται ως επί το πλείστον ο ορεινός όγκος της Πίνδου, όπου κατοίκησαν μετά το 1400 και την κατάληψη του ελλαδικού χώρου από τους Οθωμανούς Τούρκους.
Καταγωγή
Οι Σαρακατσάνοι κατάγονται από το αρχαίο ελληνικό – δωρικό φύλο και αποτελούν τον αρχαιότερο λαό της Ευρώπης. Τη δωρική τους καταγωγή προδίδουν τα γεωμετρικά σχέδια της κεραμικής των Δωριέων που διασώζονται μέχρι σήμερα στα σχέδια που κοσμούν τις παραδοσιακές σαρακατσάνικες ενδυμασίες. Γεωγραφικοί Πληθυσμοί
Οι Σαρακατσάνοι, είχαν και έχουν εντυπωσιακή ομοιογένεια, στη γλώσσα, στα ήθη, τα έθιμα και τον τρόπο ζωής. Διακρινόταν σε τέσσερις κύριες ομάδες πληθυσμού ανάλογα με τη γεωγραφική τους θέση.
Κοινωνία
Νομαδικός βίος Οι Σαρακατσάνοι, νομάδες εκ φύσεως, μετακινούνταν συνεχώς μεταξύ βουνών και πεδιάδων. Τσελιγκάτο Η βάση της οργάνωσης της κοινωνικής ζωής των Σαρακατσάνων ήταν τα τσελιγκάτα, μικρές κοινωνίες αποτελούμενες από 20-50 οικογένειες. Η συγγένεια ήταν ο ακρογωνιαίος λίθος, υπαγορεύοντας την αλληλεγγύη μεταξύ τους. Εκπαίδευση Η εκπαίδευση των Σαρακατσάνων περιελάμβανε τη μετάδοση γνώσεων από τους μεγαλύτερους στους μικρότερους μέσα από την καθημερινή επαφή στη δουλειά και στο σπίτι. Θρησκεία Οι Σαρακατσάνοι ως προς το θρήσκευμα είναι Χριστιανοί Ορθόδοξοι. Χαρακτήρας Οι Σαρακατσάνοι φημίζονται για τον ανυπότακτο χαρακτήρα τους. Ήταν ψύχραιμοι και αγέρωχοι πολεμιστές, χαρακτηριστικά που απέκτησαν τόσο από τον σκληρό νομαδικό βίο όσο και από την διαβίωσή τους υπό αντίξοες συνθήκες στα βουνά. Έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην Ελληνική Επανάσταση του 1821 βγάζοντας σπουδαίους κλέφτες και αρματολούς, με πιο φημισμένο τον κλέφτη Κατσαντώνη.
Οι Σαρακατσάνοι της Πεντέλης
Η εμφάνιση των Σαρακατσάνων στο Πεντελικό γίνεται το 17ο αιώνα όταν η Ι.Μ.Πεντέλης αποκτά περιορισμένη ιδιοκτησία από το Σουλτάνο και έχει τη δυνατότητα να αναπτύξει γιδοπρόβατα στα βοσκοτόπια του Πεντελικού.
Οι πρώτες σαρακατσάνικες νομάδες στην Πεντέλη αναπτύχθηκαν γύρω από το εξωκκλήσι της Αγ.Τριάδος στη σημερινή πλατεία της Δ.Κ.Πεντέλης και κάθε φαμίλια διεσπάρη με τα γιδοπρόβατα στη Βαρυμπόμπη, στη Ροδόπολη, στη Σταμάτα, στη σημερινή Ανατολή Ν.Μάκρης και στη Ραφήνα και αλλού με κέντρο τους πάντα την Πεντέλη, όπου είχαν τα γιδοπρόβατα τα περισσότερα σινάφια.
Στην Πεντέλη οι φαμίλιες των Σαρακατσαναίων ανέπτυξαν τις στάνες τους στις περιοχές Γκορτσέζα, Μπουρμπάχτι και Νταού Πεντέλης κυρίως, όπου τα σινάφια των Στεργαίων, Καψαλαίων, Καπραλαίων, Μπισμπιρουλαίων, Γεωργαλαίων, Τσιρκαίων, Σκουφαίων, Μαγγιναίων, Κλεφτακαίων και Ναναίων, Μακραίων, Κακαβουλαίων, Μαγγαναίων, Μεγαγιανναίων κ.α. αρχικά αναπτύχθηκαν.
Μετά την Επανάσταση του ’21 στην οποία οι Σαρακατσάνοι της Αττικής συμμετείχαν με αρκετούς ήρωές τους, η ανατολή του 19ου αιώνα βρίσκει τους Σαρακατσάνους της Πεντέλης να διακινούνται στο Πεντελικό το καλοκαίρι και ειδικότερα στις πλαγιές Πλατανάκια, Βορβός, Βαγιάτι, Καρυδιά κυρίως και το χειμώνα να κατεβαίνουν στο Γεροτσακούλι (σημερινή Αγ. Μαρίνα) και στην Ανατολή Ν.Μάκρης.
Τα σινάφια της Νταού Πεντέλης παρέμεναν χειμώνα – καλοκαίρι στη Νταού με τα γιδοπρόβατα το καλοκαίρι στη Λεκάνη των Καλισσίων. Σαρακατσαναίικα σινάφια τα νεότερα χρόνια από τον 19ο αιώνα δραστηριοποιήθηκαν στη Βάρη οι Γουλαίοι, Μακροδημητραίοι κ.α. στα Λεγραινά στη Βαρυμπόμπη οι Σφαιτσαίοι, στα Μελίσσια οι Μαγγιναίοι στη Ροδόπολη και στη Σταμάτα Κλεφτακαίοι Γουλαίοι κ.α.
Τα σαρακατσαναίικα σινάφια στην Αττική από τις αρχές του 19ου αιώνα άρχισαν να μετατρέπουν την άτυπη λειτουργία τους ως εμπόρων κρέατος και γαλακτοκομικών προϊόντων που παρήγαγαν. Έτσι δεκάδες ταβέρνες λειτούργησαν και πολλές λειτουργούν ακόμα στην Πεντέλη, στη Ροδόπολη, στα Μελίσσια, στη Βάρη, στη Ραφήνα κ.α. όπως και πολλά καταστήματα γαλακτοκομικών προϊόντων, τα οποία αρχικά λειτούργησαν διακινώντας την παραγωγή τους.
Παράλληλα οι Σαρακατσάνικες φαμίλιες ασχολήθηκαν έντονα με την αμπελοκαλλιέργεια και την παραγωγή κρασιού σε όλο το εύρος της Αττικής γης σχεδόν και ειδικότερα στη Ραφήνα, στη Ν.Μάκρη, στο Κορωπί, στο Μαρκόπουλο και στα Μεσόγεια γενικά.
Ο αργαλειός αποτέλεσε για την σαρακατσάνικη οικογένεια αναπόσπαστο κομμάτι της λειτουργίας της, στο οποίο το μαλλί μετατρεπόταν σε κάπα, σε τσόλι, σε ζεστή κουβέρτα για το χειμώνα.
Η γκλίτσα επίσης η οποία αποτελούσε εργαλείο για την σαρακατσάνικη λειτουργία άρχισε σιγά σιγά να εξωραΐζεται, να σκαλίζεται και να εμπορεύεται.
Η σαρακατσάνικη στολή της Σαρακατσάνας και η φουστανέλα του Σαρακατσάνου όπως επίσης και ειδικά υφαντά μπήκαν στο σεντούκι αν δεν εμπορεύτηκαν, για να αξιοποιούνται μόνο στις εθνικές εορτές.
Το κλαρίνο, η φλογέρα και το τσάμικο αποτελούν για την σαρακατσάνικη φυλή τα κυρίαρχα όργανα και το χορό αντίστοιχα, σύμβολα της διασκέδασής τους.
Η άνθιση των λατόμων της Πεντέλης τη δεκαετία του ’50 και του ’60 με καλά μεροκάματα για τους εργαζόμενους, απορρόφησε πολύ μεγάλο σαρακατσάνικο ανθρώπινο δυναμικό, το οποίο εργάστηκε στην εξόρυξη και τη λάξευση των μαρμάρων, παίρνοντας την τέχνη από τους Κυκλαδίτες κυρίως μαστόρους, που ήρθαν στην Πεντέλη για εργασία τις δεκαετίες αυτές και τελικά παρέμειναν στην Πεντέλη.
Η χλωρίδα και η πανίδα του Πεντελικού Βουνού διατηρήθηκε ζωντανή όλα αυτά τα χρόνια που οι Σαρακατσάνοι βόσκαγαν τα γιδοπρόβατά τους στο Πεντελικό. Δυστυχώς ο πολιτισμός με τη μορφή των οικοπεδικών – οικοδομικών συνεταιρισμών και η έντονη στροφή του Αθηναίου στην εξοχή αρχικά και αργότερα στη μόνιμη κατοικία στο Πεντελικό το κατέκαψε, το κατέστρεψε και τελικά το απαξίωσε.
Οι σαρακατσαναίικες φαμίλιες έχοντας έντονη νομαδική διαβίωση και θεωρώντας ότι δεν ήταν σωστό οι Σαρακατσαναίοι να παντρεύονται εκτός της φυλής, διατήρησαν τις φαμίλιες τους ενωμένες για πολλά χρόνια, έστω και αν σε πολλές περιπτώσεις υπήρχαν και φαινόμενα αιμομιξίας. Από τον 19ο αιώνα άρχισε στην Αττική ο εκφυλισμός της φυλής των Σαρακατσάνων, αφού οι γάμοι που γίνονταν με σαρακατσάνες γυναίκες ή άντρες γίνονταν και εκτός της φυλής, κυρίως και αρχικά οι γάμοι αυτοί έγιναν με τους Αρβανίτες, οι οποίοι εν πολλοίς κατοικούσαν στα χωριά του κάμπου της Αττικής, στο Κορωπί, στα Σπάτα, στο Μαρκόπουλο. Σήμερα ο Σύλλογος Σαρακατσάνων του Πεντελικού, του οποίου έχω την τιμή να είμαι Πρόεδρος από ιδρύσεως, προσπαθεί με μία εκδήλωση κάθε χρόνο την πρώτη Κυριακή του Ιουνίου να αναβιώνει με σαρακατσαναίικη ημερίδα και γλέντι τα ήθη και τα έθιμα των Σαρακατσάνων της Αττικής. Δίνοντας δε και την ευκαιρία στα σινάφια που είναι διασκορπισμένα σε όλη την Αττική, να συγκεντρώνονται και να ανταλλάσσουν αναμνήσεις και εμπειρίες.
Ελάχιστα πλέον κοπάδια Σαρακατσάνων έχουν μείνει στην Πεντέλη: Ένα στη Νταού Πεντέλης με γιδοπρόβατα, ένα στο Γεροτσακούλι (Αγ. Μαρίνα Ν.Μάκρης) ένα με δύο στη Ροδόπολη και στη Σταμάτα, πολλές όμως σαρακατσαναίικες φαμίλιες που σ’ αυτές ζουν οι μακρόβιοι κατά κανόνα Σαρακατσάνοι διατηρούν τα «μανάρια» τους στις αυλές τους.
Από τα ήθη και τα έθιμα των Σαρακατσάνων μπορεί κάποιος να επισημάνει:
Τις διαδικασίες αρμέγματος των γιδοπροβάτων στις στρούγκες τους. Το ξεχώρισμα των κοπαδιών σε στέρφα και σε γαλάρια. Το κύριο μέσο μεταφοράς που για το Σαρακατσάνο ήταν το άλογο, το μουλάρι και το γαιδαρομούλαρο και βασικός φίλος του τα τσοπανόσκυλα. Με τα ιπποειδή οι Σαρακατσαναίοι μετακινούσαν τα γάλατα και τα παρέδιδαν στους γαλατάδες καθημερινά, τις τροφές προς τις κορίτες για να τα ταΐσουν. Το φριτζάτο, όπου η οικογένεια έβρισκε τον απόισκιο για να ξεκουραστεί και να συζητήσει. Τα τζάρκο όπου μάζευαν τα νεογέννητα κατσίκια για να φύγει το κοπάδι για βοσκή. Το στάλο. Το γεύμα των τσοπαναραίων. Τη διαδικασία της διαπραγμάτευσης για το χάλεμα της νύφης και τον καθορισμό της προίκας. Τον σαρακατσαναίικο γάμο. Το σκάρο Το σφάξιμο των κατσικιών. Το κούρεμα των αρνιών. Τους σαρακατσαναίικους καυγάδες ανάμεσα στις φαμίλιες
Η σκληρή αυτή διαδικασία ζωής διαμόρφωνε ένα χαρακτήρα σκληρό και αψύ με απολυτότητες στη σκέψη, στη λειτουργικότητα και στα συναισθήματα, όπως και τη μοναχικότητα και την απομόνωση των ατόμων και των σαρακατσαναίικων κοινωνιών.
Επίσης η υστερημένη και με πειθαρχημένους κανόνες ζωή των νέων Σαρακατσάνων μέσα στη φαμίλια, δημιουργούσε μεγάλα ερωτικά πάθη, με απρόβλεπτες για τις φαμίλιες συνέπιες τις περισσότερες φορές.
Κυρίες και κύριοι
για την Αττική η Σαρακατσάνικη φυλή έχει τις ρίζες της σε βάθος πολλών χιλιετηρίδων π.Χ.
Άλλωστε αυτό μαρτυρούν και τα παλαιοντολογικά ευρήματα της Λεκάνης των Καλισσίων που πιθανολογούνται από την 4η χιλιετηρίδα π.Χ.
Η φυλή μας, η φυλή αυτή υποδέχτηκε στην Αττική τα φύλλα των Ποντίων και των Μικρασιατών που ήρθαν στην Ελλάδα οργανωμένα από τα παράλια της Μ.Ασίας και τον Πόντο μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και αποτελούν σήμερα ζωντανό κομμάτι των κοινωνιών μας, όπως επίσης και τους Αρβανίτες που ήρθαν στον Αττικό κάμπο από τη Δυτική Ελλάδα. Σήμερα η λειτουργία των περιοχών μας, της περιοχής της Πεντέλης και ευρύτερα, έχει ριζικά αλλάξει και η περιοχή μας μετατράπηκε από λόγγο και βοσκοτόπια σε περιοχή βίλας πρώτης κατοικίας.
Θα πρέπει όλοι μας να προσέξουμε, κυρίως όμως όσοι διοικούμε τις περιοχές αυτές, αν δεν μπορούμε να τις γυρίσουμε στο σαρακατσαναίικο περιβάλλον του χθες, που οι αυτόχθονες σαρακατσάνοι Έλληνες κράτησαν, τουλάχιστον να μην τις καταστρέψουμε παραπέρα.
Σινάφια, κυρίες και κύριοι,
Σας ευχαριστώ για την ευκαιρία που μου δώσατε να ακουστεί δημόσια ο λόγος της σαρακατσαναίικης αυτόχθονης φυλής στην Αττική.
Ο Πρόεδρος Σαρακατσάνων Πεντελικού
Δημήτρης Στεργίου – Καψάλης
Δήμαρχος Πεντέλης”
Ο Δήμαρχος Ραφήνας – Πικερμίου Βασίλης Πιστικίδης τίμησε τον Δήμαρχο Πεντέλης με αναμνηστικό και όπως ο ίδιος χαρακτηριστικά είπε «από χέρι Πρόσφυγα σε χέρι Σαρακατσάνου στη λογική της συμβίωσης όλων αυτών των ετών». Ο Δήμαρχος Πεντέλης τον ευχαρίστησε και τον προσκάλεσε μαζί με όλους τους παρευρισκόμενους, στο καθιερωμένο ετήσιο Αντάμωμα των Σαρακατσαναίων του Πεντελικού Βουνού, την πρώτη Κυριακή του Ιουνίου, στους Αγ.Ασωμάτους.
